Türkiye-Ermenistan normalleşmesine giden yol

Türkiye ile Ermenistan arasındaki ikili ilişkiler, sözde "Ermeni Soykırımı" iddiaları ve Azerbaycan toprağı olan Karabağ'ın yaklaşık 30 yıl süren işgalinin gölgesinde kalsa da son aylarda gözlenen olumlu hava ile yeni boyut kazandı.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla Ermenistan 21 Eylül 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Türkiye, 16 Aralık 1991'de komşusu Ermenistan'ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkelerden oldu.

Türkiye ile Ermenistan birbirine komşu iki ülke olsa da diplomatik ilişkilerde Erivan'ın bağımsızlığını ilan etmesinden bu yana iniş ve çıkışlar yaşandı.

Zaman zaman iki ülke arasında yakınlaşma olsa da Türkiye ile Ermenistan arasında diplomatik ilişki tesis edilmesi ve ikili ilişkilerin gelişmesi için uygun koşullar oluşmadı.

Türkiye, bağımsızlığının ardından ciddi ekonomik sorunlar yaşayan Ermenistan'a insani yardımlarda bulundu. Erivan'ın bölgesel kuruluşlar, uluslararası toplum ve Batılı kurumlarla bütünleşmesi yönünde çaba harcadı.

Bu çerçevede Ermenistan, Türkiye tarafından Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütüne (KEİ) kurucu üye olarak davet edildi.

Henüz Ankara ile Erivan arasında karşılıklı diplomatik temsilcilikler açılmadan, Ermenistan'ın Azerbaycan'ın toprağı Karabağ'ı işgal etmesi, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin bozulmasına neden oldu.

Azerbaycan'ın Kelbecer bölgesinin işgal edilmesi üzerine, Türkiye 1993'te Ermenistan'a doğrudan ticareti sona erdirdi. İki ülke arasındaki sınır kapatılarak kara, demir ve hava yolu bağlantıları kesildi.

2005 sonrası ivme yakalandı

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, başbakan olduğu dönemde Nisan 2005'te eski Ermenistan Cumhurbaşkanı Robert Koçeryan'a mektup yazarak iki ülke tarihçileri ve diğer uzmanlarından oluşan bir grubun 1915'teki olayları tüm arşivleri araştırarak bulguların uluslararası kamuoyuna açıklanması önerisini sundu.

Koçeryan, Erdoğan'ın tarihçilerden oluşan komisyon kurulması teklifi yerine iki ülke arasındaki ilişkilerin normalleştirilmesi için üst düzey siyasi diyalog önerdi.

Eski Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, 2008'deki seçimi kazanarak Ermenistan'ın yeni Cumhurbaşkanı seçilen Serj Sarkisyan'a kutlama mesajı gönderdi.

Sarkisyan ise Erivan'da oynanacak Türkiye-Ermenistan Dünya Kupası Grup Elemesi maçını izlemek için Gül'ü ülkesine davet etti.

Gül, Türkiye ile Ermenistan milli takımları arasındaki maçı izlemek için 6 Eylül 2008'de Erivan'a gitti ve Sarkisyan ile bir araya geldi.

Gül, bağımsızlığını kazanmasının ardından Ermenistan'ı ziyaret eden ilk Cumhurbaşkanı oldu.

Sarkisyan da 2009'da Bursa'da yapılan rövanş maçına Gül'ün daveti üzerine geldi.

Görüşme trafiği, Erdoğan ile Sarkisyan'ın 12 Nisan 2010'da Nükleer Güvenlik Zirvesi'ne katılmak için gittikleri ABD'nin başkenti Washington'da bir araya gelmesiyle devam etti.

Protokoller sınırların açılması ve diplomatik ilişki kurulmasını öngörüyordu

İki ülke arasında yakalanan ivme neticesinde Türkiye ile Ermenistan arasında 10 Ekim 2009'da Zürih'te "Diplomatik İlişkilerin Tesisi Protokolü" ile "İkili İlişkilerin Geliştirilmesi Protokolü" imzalandı.

Zürih'te imzalanan protokoller, Ermenistan'daki kilise ve meclisteki milliyetçi partilerin yanı sıra Ermeni diasporasının tepkisiyle karşılandı.

İki ülke arasında 2009'da Zürih'te imzalanan Diplomatik İlişkilerin Tesisi Protokolü ile İkili İlişkilerin Geliştirilmesi Protokolü, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin atılacak karşılıklı adımlarla yeniden kurulmasının bir yol haritasıydı.

Bu protokollere göre tarafların birbirlerinin sınırlarına, egemenliğine ve toprak bütünlüğüne saygı gösterecek ve sınır kapılarını yeniden açacaktı.

Sınır kapılarının açılması için belirlenen süre protokollerin yürürlüğe girişinden itibaren iki ay olarak belirtildi.

Bunların yanında eğitim, bilim, kültür ve konsolosluk hizmetleri gibi alanlarda iş birliğinin yanı sıra hükümetler arası komisyon ve çalışma grupları kurulması da planlanıyordu.

Diplomatik İlişkilerin Tesisi Protokolünde diplomatik ilişki kurulması ve karşılıklı temsilcilik açılması konusunda görüş birliğine varıldığı ifadeleri yer aldı.

Bu protokoller, Ermenistan'ın protokolleri onay sürecini askıya alması nedeniyle uygulanmadı.

Ermenistan'dan geri adım

Türkiye, protokollerin onaylanmasının uygun bulunması için TBMM'ye sevk etti. Ermenistan'da ise protokoller, anayasaya uygunluğu açısından incelenmek üzere Anayasa Mahkemesine iletildi.

Ermenistan Anayasa Mahkemesi, 12 Ocak 2010'da, protokollerin anayasaya uygun olduğunu açıklamakla birlikte, 18 Ocak 2010'daki gerekçeli kararında protokollerin lafzına ve ruhuna aykırı önkoşullara ve kısıtlayıcı hükümlere yer verdi.

Ermenistan, protokollerin onay sürecini askıya aldığını 23 Nisan 2010 tarihli bir Nota ile Türkiye'nin Tiflis Büyükelçiliğine bildirdi.

Sarkisyan, Şubat 2015'te söz konusu protokolleri Ermenistan Parlamentosundan geri çekti ve 1 Mart 2018'de protokolleri hükümsüz ilan etti.

Azerbaycan'ın Karabağ Zaferi

Ermenistan, Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası, ellerindeki Rus silahlarıyla işgal ettiği Karabağ ve çevresindeki topraklardan yaklaşık 30 yıl boyunca, Azerbaycan askerlerine ve sivillerine saldırılar düzenledi.

Ermenistan ordusunun sivillere yönelik saldırılarının giderek artması ve 27 Eylül 2020'de temas hattındaki köylerin ağır silahlarla ateşe tutulması bardağı taşıran son damla oldu. Azerbaycan ordusu, aynı gün Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in emriyle karşı operasyona başladı.

Azerbaycan ordusu 44 günde 5 şehir, 4 kasaba ve 286 köyü işgalden kurtardı, imzalanan bildiri gereği Ermenistan ordusu Ağdam, Kelbecer ve Laçın illerini terk etmek zorunda kaldı.

Savaşın ilk anlarından itibaren başta Cumhurbaşkanı Erdoğan olmak üzere Türk devlet yetkilileri sık sık Azerbaycan'ın yanında olduklarını açıkladı. Türkiye, üçüncü ülkeleri, Azerbaycan'ın hak savaşına müdahale etmemesi konusunda uyardı. Türkiye'nin bu desteği Azerbaycan halkı ve ordusuna moral sağladı.

Cumhurbaşkanı Aliyev, Karabağ ile ilgili her konuşmasında, Erdoğan'ın "Azerbaycan yalnız değildir" sözünün üçüncü güçlerin savaşa müdahil olmasını önlediğini belirterek, Türkiye'nin desteklerini hiçbir zaman unutmayacaklarını ifade etti.

İkinci Karabağ Savaşı sonrası yeni ivme yakalandı

Azerbaycan'ın zaferiyle sonuçlanan İkinci Karabağ Savaşı'nın ardından Türkiye-Ermenistan ilişkileri yeni bir sürece girdi.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, Karabağ zaferinden sonra Türkiye ile Ermenistan ilişkilerinde yeni sayfa açılabileceği mesajını vermeye başladı.

Erdoğan, 16 Haziran 2021'de Azerbaycan Meclis Binası'nda yaptığı konuşmada, Kafkaslardaki barış ve huzurdan yalnız Azerbaycan'ın değil Ermenistan da dahil olmak üzere tüm bölge ülkeleri ve dünyanın kazançlı çıkacağını belirtti.

Türkiye ile sınırların açılmasının Ermenistan'a çok sayıda faydası olacağını dile getiren Erdoğan, "Ermenistan, Azerbaycan ile problemlerini çözdükçe Türkiye olarak biz de gereken adımları atacağız." değerlendirmesinde bulundu.

Erdoğan, 25 Ağustos 2021'de Malazgirt Zaferi'nin 950. yılı nedeniyle düzenlenen törenler kapsamındaki buluşmada, büyükelçilere yaptığı hitapta, "Dağlık Karabağ'daki işgalin sona ermesiyle bölgemizde kalıcı barış adına yeni bir fırsat penceresi açıldığını, Ermenistan'ın bunu değerlendirmesi halinde bizim de gerekeni yapacağımızı ifade ettim." dedi.

Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan'dan Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın mesajlarına olumlu yanıt geldi.

Paşinyan, 8 Eylül 2021'de yaptığı açıklamada, Erdoğan'ın Ermenistan ile ilişkileri normalleştirmeye yönelik açıklamalar yaptığını belirterek, "Bu açıklamalarda Türkiye ile Ermenistan arasındaki ilişkileri normalleştirme olasılığını görüyoruz. Türkiye ile ilişkileri normalleştirme, kara ve tren yolu ulaşımını tekrar hayata geçirmeyi istişare etmeye hazırız. Böyle bir görüşmeye hazırız ve bunu daha da genişletebiliriz." ifadelerini kullandı.

Özel temsilciler atandı

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, 13 Aralık 2021'de TBMM'de yaptığı konuşmada, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde yeni bir dönemin başladığının sinyallerini verdi.

Konuşmasında Çavuşoğlu, Ermenistan'la normalleşme adımları için karşılıklı özel temsilciler atanacağını ve Erivan ile İstanbul arasında da charter uçuşların yeniden başlayacağını duyurdu.

Çavuşoğlu, 15 Aralık 2021'de Birleşik Arap Emirlikleri ziyaretinin ardından AA muhabirine yaptığı açıklamada, Türkiye'nin eski Washington Büyükelçisi Serdar Kılıç'ın Ermenistan Özel Temsilcisi olarak görevlendirileceğini söyledi.

Bu adımın ardından Ermenistan, 18 Aralık' 2021'de Parlamento Başkan Yardımcısı Ruben Rubinyan'ı, Türkiye ile ilişkilerin normalleşmesi kapsamında özel temsilci olarak atadı.

Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde yeni sayfa açılması umudunu yeşerten son adım ise Erivan'dan geldi.

Ermenistan, İkinci Karabağ Savaşı'nda Azerbaycan'ı desteklemesi nedeniyle Aralık 2020'den bu yana Türk ürünlerine uygulanan ambargoyu 1 Ocak 2022'de kaldırdı.

Dışişleri Bakanlığı, Türkiye ve Ermenistan'ın özel temsilcilerinin ilk görüşmesinin 14 Ocak'ta Moskova'da yapılacağını açıkladı.